Aby zrozumieć tę koncepcję cyklogenezy eksplozyjnej, najpierw trzeba powiedzieć, czym są cyklony. Są to obszary niskiego ciśnienia, gdzie wiatr obraca się w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara na półkuli północnej zgodnie z prawem Coriolisa. Prawie wszystkie szkwały czy układy depresyjne podlegają cyklogenezie podczas ich powstawania i rozwoju. W swoich początkowych stanach tworzą je struktura falowa z zarówno zimnymi, ciepłymi, jak i okludowanymi układami frontowymi. Minimalna wartość ciśnienia atmosferycznego spada w pierwszej fazie jego cyklu.
Generalnie, cyklogeneza eksplozyjna jest tworzeniem się cyklonu bardzo szybko i intensywnie. Oznacza to powstanie obszarów niżowych i spadek ciśnienia powierzchniowego w krótkim czasie. W ciągu kilku godzin zamienia się to w bardzo gwałtowny szkwał. Ogólnym terminem używanym przez meteorologów do określenia tych bardzo szybko pogłębiających się zjawisk jest meteorologiczna „bomba”. W cyklogenezie eksplozyjnej ciśnienie atmosferyczne spada mniej więcej o około 25 milibara. Zwykle dzieje się to na szerokościach geograficznych między 55 a 60 stopni. Dzieje się tak, ponieważ rotacja Ziemi wpływa na procesy cyklogenezy. Ogólnie rzecz biorąc, cyklogeneza tworzy się na obszarach morskich i występuje najczęściej nad Oceanem Atlantyckim i Pacyfikiem.