Racjonalna eksploatacja i konserwacja urządzeń technicznych wymaga wyposażenia służby nadzorującej tę działalność w aktualną ewidencję tych urządzeń. Dobrze sporządzona ewidencja oraz ciągłe bieżące jej uzupełnianie stanowi podstawę do organizowania i nadzorowania działalności eksploatacyjno-konserwacyjnej przez zobowiązane do tego organy administracji państwowej i służby fachowe.
Ewidencję należy prowadzić zgodnie z zasadami określonymi w instrukcji z dnia 22 stycznia 1979 r.
Zgodnie z tą instrukcją należało :

§ l.

  1. Ewidencję urządzeń melioracyjnych, zwaną dalej „ewidencją" prowadzą jednostki do tego powołane
  2. Ewidencję stanowią: 
  • mapy przeglądowe obiektu w skali 1 : 25 000
  • mapy sytuacyjne w skali 1 : 5000 lub 1 : 2000,
  • wykazy urządzeń melioracyjnych i budowli zwanej dalej „wykazami urządzeń",
  • książka ewidencyjna urządzeń melioracyjnych i obszarów, zwana dalej „książką" prowadzona według wzoru stanowiącego załącznik nr 1 do niniejszej instrukcji,
  • dokumenty stanowiące podstawę do wprowadzenia zmian w stanie ewidencyjnym urządzeń melioracyjnych i obszarów.
  • 3. Dane z ewidencji stanowią podstawę dla organizowania i nadzorowania przez urzędy gmin i jednostki samorządowe prac z zakresu utrzymania i eksploatacji urządzeń melioracyjnych.

§ 2.

  1. Ewidencje należy prowadzić w układzie systemów melioracyjnych stanowiących zamkniętą całość techniczną, nazywanych obiektami.
  2. Wykaz urządzeń na obiekcie należy sporządzać w układzie poszczególnych wsi objętych zasięgiem obiektu. Jeżeli na terenie danej wsi znajdują się urządzenia melioracyjne kilku obiektów, wieś ta powinna być odpowiednio ujęta w zapisach dotyczących każdego z tych obiektów.
  3. Urządzenia pojedyncze i obszary nie wchodzące w skład systemów melioracyjnych (obiektów) powinny być ewidencjonowane zbiorczo - w układzie poszczególnych wsi, obejmujących urządzenia i obszary nie stanowiące obiektów melioracyjnych.
  4. W odniesieniu do nowo wykonanych melioracji należy stosować zasadę, w myśl której obiektem ewidencyjnym jest zadanie inwestycyjne melioracji.

§ 3.

  1. Ewidencją powinny być objęte wszystkie urządzenia melioracyjne, obszary użytków rolnych, zmeliorowanych tymi urządzeniami oraz użytki zielone nie wymagające melioracji i pastwiska kwaterowe z wyjątkiem urządzeń i obszarów znajdujących się na gruntach państwowych gospodarstw rolnych podległych odpowiedniemu Ministerstwu.
  2. Podstawą do założenia ewidencji w myśl niniejszej instrukcji była dotychczasowa ewidencja

§ 4

  1. Na mapie przeglądowej w skali 1:25 000 należy nanieść cieki podstawowe oraz cieki szczegółowe o zasięgu międzygminnym, z podaniem ich nazwy, numeru lub innego oznaczenia, a także granice systemów melioracyjnych (obiektów).
  2. Na mapie sytuacyjnej w skali 1 : 5000 oprócz cieków podstawowych nanosiło się również rowy szczegółowe, stawy rybne, zbiorniki, rurociągi stałe, zbieracze drenarskie oraz wszelkie budowle. W granicach zmeliorowanych gruntów należało oznaczyć ewidencyjny zasięg oddziaływania urządzeń melioracyjnych znajdujących się na gruntach ornych i trwałych użytkach zielonych, wyodrębniając zasięgi nawodnień grawitacyjnych i deszczownianych z uwzględnieniem nawodnień ściekami i gnojowicą oraz obszary zdrenowane.
  3. Obszar zmeliorowanych gruntów powinien być ustalony jako sumaryczna powierzchnia użytków rolnych leżących w zasięgu dodatniego oddziaływania urządzeń melioracyjnych (szczegółowych i podstawowych),
  4. Urządzenia oraz budowle należy na mapie sytuacyjnej oznaczać jednolitymi symbolami i numerami. Sposób oznaczenia urządzeń i budowli z reguły podawano w załączniku do instrukcji,
  5. Urządzenia należy numerować kolejno w górę począwszy od odpływu z obiektu. Zasady numerowania są następujące:
  • rowy pojedyncze, bezpośrednio wpadające do cieku podstawowego należy oznaczać podając po literze R liczby arabskie, a więc R-l, R-2, R-3 itd.,
  • rowy zbiorcze należy oznaczać kolejnymi dużymi literami alfabetu lub pierwszą literą pochodzącą od nazwy cieku zbiorczego, np. ciek Bajoro — literą R — B\
  • rowy wpadające do rowu zbiorczego bezpośrednio lub pośrednio oznacza się symbolami R-Bi, R-B2, R-B3 itd., poczynając od ujścia rowu zbiorczego,
  • bruzdy należy numerować liczbami arabskimi, np. b-1, b-2, b-3 itd.,
  • rurociągi deszczowniane stałe należy oznaczać symbolami r-A, r-Br r-C itd., pozostałe rurociągi grawitacyjne odpowiednio symbolami r-I, r-II, r-III itd.,
  • groble należy numerować używając symboli g-1, g-2, g-3 itp.

§ 5.

  1. Zapisy w książce należy aktualizować na bieżąco w ciągu 14 dni od dnia spisania dokumentu stanowiącego podstawę do zapisu wykazując zaistniałe zwiększenie lub zmniejszenie stanu ilościowego urządzeń melioracyjnych i obszarów podlegających ewidencjonowaniu.
  2. Podstawę do zapisu stanowią: 
  • w zakresie zwiększenia stanu ewidencyjnego:
    • protokoły odbioru i dokumentacja powykonawcza robót zrealizowanych w ramach Inwestycji melioracyjnych,
    • protokoły odbioru i dokumentacja powykonawcza robót zrealizowanych przez użytkowników we własnym zakresie, dostarczone przez właściwy urząd gminy,
    • protokoły przyjęcia od innych użytkowników urządzeń melioracji podsta­wowych wraz z dokumentacją techniczną tych urządzeń lub odpowiednia decyzja organu administracji państwowej,
    • protokół spisany na gruncie przez urząd gminny z przejęcia zmeliorowanych użytków rolnych od jednostek podleg­łych odpowiedniemu Ministerstwu wraz z mapą sytua­cyjną i wykazem urządzeń melioracyjnych, sporządzonymi zgodnie z za­sadami prowadzenia ewidencji urządzeń melioracyjnych,
    • protokoły z aktualizacji pomiaru inwentaryzacyjnego urządzeń wraz z wykazem tych urządzeń i ich lokalizacją,
    • operaty pomiarowe sporządzone dla celów wymiaru opłat melioracyjnych,
    •  protokoły z aktualizacji pomiaru obszaru zmeliorowanych gruntów sporzą­dzone przez urząd gminy.
  • w zakresie zmniejszenia stanu ewidencyjnego:

a) protokoły z przekazania wykonawcy terenów budowy, obejmujące obiekty lub ich części przewidziane do odbudowy, przebudowy lub modernizacji wraz z mapami sytuacyjnymi z naniesionymi granicami obszaru, na którym przewiduje się wykonywanie tych robót,

b) decyzje organów administracji państwowej o przejęciu zmeliorowanego te­renu na cele nierolnicze lub przez resort leśnictwa wraz z mapami sytua­cyjnymi i wykazem urządzeń,

c) protokoły zużycia lub zniszczenia urządzeń melioracji podstawowych,

d) protokoły zużycia lub zniszczenia urządzeń melioracji szczegółowych,

Jeżeli urządzenia, o których mowa w pkt. c i d, nie osiągnęły wieku określonego w instrukcji branżowej pt. „Metodyka określania ekonomicznej efektywności inwe­stycji wodnych, melioracyjnych i zaopatrzenia wsi w wodę, protokół spisywano przy udziale przedstawiciela urzędu wojewódzkiego. Protokół powinien zawierać udokumentowanie terminu wykonania urządzenia lub budowli, przyczyn ich zużycia oraz braku możliwości przy­wrócenia sprawności tego urządzenia lub budowli przez konserwację lub remont.

  1. Podstawę do wprowadzenia zmian zapisów w ewidencji wynikających ze zmiany sposobu rolniczego użytkowania zmeliorowanych terenów stanowi informacja urzędu gminy, sporządzona w układzie poszczególnych wsi i rubryk książki. Zmia­ny zasięgów użytkowania nanosiło się na mapy sytuacyjne co 5 lat na koniec roku zamykającego pięciolatkę, poczynając od roku 1980.

§ 6.

W poszczególnych rubrykach książki należy podać :

Rubryka 1 — w pozycji „stan na dzień... w latach" datę spisania dokumentu stanowiącego podstawę do zapisu aktualizującego stan ewiden­cyjny.
Rubryka 2 — ogólny obszar zmeliorowanych gruntów ornych określony,
Rubryka 3 — obszar zmeliorowany przystosowany do prowadzenia nawodnień podsiąkowych, zalewowych, stokowych i deszczownianych, na­leży w tej rubryce ująć także grunty nieodwodnione mające urzą­dzenia nawadniające.
Rubryka 4 — obszar gruntów przystosowany do nawodnienia ściekami i gno­jowicą.
Rubryki 5—7    — dane w sposób analogiczny do rubryk 2, 3 i 4.
Rubryka 8 — obszar zmeliorowanych trwałych użytków zielonych zagospodaro­wanych wszystkimi metodami, przy czym za zagospodarowane uważa się także użytki zielone, na których nie stosowano pełnej uprawy lub podsiewu, a produkcja na nich została intensyfiko­wana przez nawożenie.
Rubryka 9       — obszar zmeliorowanych łąk.
Rubryka 10     nie wymaga wyjaśnień.
Rubryka 11     długość rowów i cieków naturalnych zaliczonych do urządzę:: me­lioracji szczegółowych posiadających ubezpieczenia inne niż z dar­niny.
Rubryka 12     długość bruzd odwadniających i nawadniających w systemie nawodnień stokowych (rowy odwadniające i doprowadzalnik: należy wykazywać w rubrykach 10 i 11).
Rubryka 13     długość rurociągów stałych grawitacyjnych z wyjątkiem deszczownianych, sączków i zbieraczy drenarskich,
Rubryki 14-18            nie wymagają wyjaśnień
Rubryka 19     budowle komunikacyjne na urządzeniach melioracji szczegółowych wymienionych w rubrykach 10—14 z wyjątkiem budowli komunikacyjnych położonych na drogach publicznych i liniach kolejowych. Budowle te należy wykazywać w rubryce 62.
Rubryka 20     studzienki na rurociągach wymienionych w rubryce 13.
Rubryki 21-28   nie wymagają wyjaśnień
Rubryka 29     ilość  zmechanizowanych  jednostek  deszczujących: rurociągów przetaczanych i przeciąganych, maszyn deszczujących, samobieżnych rurociągów lub innych
Rubryka 30     nie wymaga wyjaśnień
Rubryka 31     długość rurociągów deszczownianych  przemieszczanych ręcznie z jednej pozycji na drugą. Nie należy w tej rubryce wykazywać rurociągów przeciąganych i przetaczanych.
Rubryki  32-34           nie wymagają wyjaśnień
Rubryka 35     liczba stawów rybnych wyposażonych w urządzenia spustowe zapewniające odwodnienie.
Rubryki 36-37            nie wymagają wyjaśnień
Rubryka 38     ilość budowli wpustowych i spustowych znajdujących się na urządzeniach stawowych. Doprowadzalniki, rowy odpływowe oraz rurociągi należy wraz z budowlami ewidencjonować odpowiednio w rubrykach: 10, 11, 13, 15—20.

Rubryki 40-43            długość cieków położonych na gruntach Państwa będących we władaniu wojewódzkich zarządów inwestycji rolniczych z wyjąt­kiem cieków zaliczonych do urządzeń melioracji szczegółowych
Rubryka 44     nie wymaga wyjaśnień
Rubryka 45     obszar chroniony wałami przeciwpowodziowymi. Granicę obszaru chronionego wyznacza zewnętrzna krawędź stopy wału oraz linia brzegowa wielkiej wody powodziowej, na którą był wał projektowany.
Rubryki 4-47  ilość stacji pomp — odpowiednio do opisu rubryk,
Rubryki 48-49                          nie wymagają wyjaśnień.
Rubryki 50-51 wydajność stacji pomp rozumiana jako suma wydajności poszczególnych agregatów pompowych z wyjątkiem agregatów awaryjnych.
Rubryki 52-53  odpowiednio ilość i powierzchnię zbiorników wodnych naturalnych posiadających urządzenia piętrzące lub ujęcia wody oraz sztucznych znajdujących się we władaniu WZIR.
Rubryka 54     całkowitą pojemność użytkową zbiorników wykazanych w rubryce 52:
Rubryki 55-58 odpowiednio do treści rubryk — ilość wody, która została określona w instrukcjach eksploatacyjnych zbiorników, dla nawodnień rolniczych oraz, zasilania stawów rybnych,
Rubryki 59-64 ilość budowli — zgodnie z opisem poszczególnych rubryk. Ewidencjonowaniem należy obejmować wszystkie budowle, wyszczególnione w opisie rubryk, znajdujące się na urządzeniach melioracji podstawowych oraz komunikacyjne położone na urządzeniach melioracji szczegółowych znajdujące się pod drogami publicznymi i liniami kolejowymi, wykonane w związku z budową urządzeń melioracyjnych, utrzymywane przez WZIR.
Rubryka 65     wszystkie rurociągi stałe grawitacyjne i ciśnieniowe zaliczone do urządzeń melioracji podstawowych z wyjątkiem rurociągów; ciśnieniowych wchodzących w skład wyposażenia urządzeń podstawowych, np. stacji pomp
Rubryka 66     nie wymaga wyjaśnień.
Rubryka 67     obszar trwałych użytków zielonych nie wymagających melioracji, zagospodarowany wszystkimi metodami — analogicznie do rubryki 8.
Rubryka 68     ogólny obszar pastwisk kwaterowych na terenach zmeliorowanych i nie wymagających melioracji Urządzonych ze środków inwestycyjnych na melioracje, innych uzyskanych środków, jak również urządzonych przez użytkowników we własnym zakresie bez względu na rozwiązania techniczne (w tym również grodzone elektrycznie).

U rolników indywidualnych obszar pastwiska podzielono na minimum cztery kwatery i prawidłowo użytkowany należy zaliczyć do pastwisk kwaterowych.
Oprócz omówionych wyżej załączników prowadzi się również wykaz obiektów melioracyjnych wymagających odbudowy lub modernizacji wg wzoru stanowiącego załącznik :

Podstawowe obowiązki zamawiającego i generalnego wykonawcy. Przy wykonywaniu konserwacji lub remontów w systemie generalnego wykonawcy do obowiązku zamawiającego należy:

  • dostarczenie dokumentacji niezbędnej do wykonania robót konserwacyjnych lub remontowych,
  • udostępnienie lub przekazanie terenu robót wraz z planem urządzeń podziemnych i potrzebnymi informacjami o tym terenie, odbiór przedmiotu umowy,
  • zapłata wynagrodzenia wykonawcy.

Do obowiązków generalnego wykonawcy należy oddanie zamawiającemu przedmiotu umowy wykonanego zgodnie z umową, dokumentacją projektową, zasadami wiedzy technicznej i przepisami techniczno-budowlanymi. W stosunku do podwykonawców generalny wykonawca jest obowiązany do:

  • dostarczenia odpowiedniej części dokumentacji,
  • zorganizowania i udostępnienia odpłatnego korzystania z zaplecza produkcyjno-usługowego i socjalno-administracyjnego budowy,
  • koordynacji robót podwykonawcy z pozostałymi robotami, a także uzgodnienia kolejności i terminu wykonania robót objętych umowa z pod-wykonawcą,
  • odbioru przedmiotu umowy,
  • zapłaty wynagrodzenia podwykonawcy.

Na żądanie zamawiającego wykonawca ma obowiązek dostarczenia mu w umówionych terminach takich danych o postępie robót, które umożliwią zamawiającemu sporządzenie wymaganych sprawozdań. Wykonawca jest zobowiązany wykonać roboty nie objęte umową, jeżeli są one niezbędne ze względu na bezpieczeństwo lub zabezpieczenie przed awarią. Podstawę do podjęcia tych robót stanowi wpis do dziennika budowy dokonany przez zamawiającego lub wykonawcę. Do obowiązków wykonawcy należy ochrona mienia w przekazywanych mu obiektach zamkniętych (np. pompownie) oraz utrzymanie porządku na terenie robót w czasie ich wykonywania.
Dokumenty prowadzone na budowie - Zarządca urządzeń wodno-melioracyjnych powinien dostarczyć kierownikowi budowy projekt budowlany do prowadzenia robót, które upoważnia kierownika budowy do zor­ganizowania i prowadzenia robót w nim określonych.
Kierownik budowy otrzymuje plan robót konserwacyj­nych lub remontowych  Zamawiający jest zobowiązany do przekazania terenu robót.
Dla robót konserwacyjnych i remontowych należy prowadzić dziennik budowy, który jest dokumentem dotyczącym przebiegu robót oraz wy­darzeń i okoliczności zachodzących w toku wykonywania robót. Poza wymienionymi dokumentami na budowie może być prowadzony jeszcze dziennik wbijania pali w zależności od zakresu robót. Wzory tych dokumentów i sposób ich prowadzenia określało w sposób szczegółowy Pismo ogólne nr 2 Naczelnego Dyrektora Centralnego Za­rządu Budownictwa Wodnego i Melioracji z dnia 11 marca 1978 r., które obowiązywało od dnia 1 stycznia 1979 r. Po tym czasie zarówno nakłady finansowe na melioracje i konserwację urządzeń związanych z branżą wodno-melioracyjną zaczęły być coraz mniejsze i nieregularne. Natomiast po uwolnieniu gospodarki scentralizowanej w latach 1989/90 nastąpiło tąpnięcie w zainteresowaniu tą branżą w ogóle. Środki na utrzymanie, remonty i odtwarzanie budowli wodno-melioracyjnych przeznaczane były co najmniej jako niewystarczające. Należy stwierdzić, że w obecnej chwili stan techniczny urządzeń zarówno  melioracji podstawowych jak i szczegółowych nie spełnia ich funkcji i nie zapewnia wymaganej skuteczności funkcjonowania. Zmienne nakłady przeznaczane na utrzymywanie urządzeń melioracyjnych czy to podstawowych czy też szczegółowych są co najmniej niewystarczające i to należy wyraźnie podkreślać. Wystarczy spojrzeć na statystyki. W Wielkopolsce w latach 2005 -2010 nakłady te pozwoliły na objęcie coroczną konserwacją średnio 39% zewidencjonowanej długości cieków i kanałów użytkowych dla celów rolniczych oraz 53% długości wałów przeciwpowodziowych. Jeżeli dodamy do tego stosunkowo niskie wynagrodzenia pracowników vs. ciężkie lub bardzo ciężkie warunki prac w większości wykonywanych ręcznie, to uzyskujemy perspektywę wcale nie napawającą optymizmem. Zaniedbania w okresowej i stałej konserwacji powodują na wielu odcinkach brzegów i skarp rowów i kanałów melioracyjnych porosty dużych skupisk drzew i krzaków, które z kolei implikują szybsze zamulanie dna, gubienie nadanych spadków podłużnych i wręcz całkowity zanik urządzeń.


Fot.1.  Zarośnięty rów melioracyjny bez odpowiedniej konserwacji.


Fot.2. Rów melioracyjny zarośnięty trzciną


Fot.3.  Żeremie bobrowe w rowie melioracyjnym.


Fot. 4. Naturalna przeszkoda w cieku lub rowie

Skutki takich wieloletnich zaniedbań są w dużej części nieodwracalne mające wpływ na zalewanie pól, konieczność zmian zasiewu lub ich wyłączenie ze zmianą jednocześnie określonych typów siedlisk przyrodniczych oraz ograniczenie różnorodności  przyrodniczej takich terenów.
Pamiętajmy, że woda gruntowa lub swobodnie płynąca jest żywiołem nie znoszącym jakichkolwiek błędów ludzkich, zaniechań lub zaniedbań. Na pewno nie przymknie na te bolączki „oka”. Na pewno stała  konserwacja urządzeń melioracyjnych jest tańsza od odbudowy i tworzenia nowych systemów melioracji.

Literatura

  1. Babski W., Ruciński W., Skarżyński Z.: Materiały pomocnicze do projektowania dróg rolniczych na terenach meliorowanych. Melioracje rolne — Biuletyn Informa­cyjny nr 2, 1970,
  2. Bala W., Pichór W.: Organizacja i technologia robót melioracyjnych cz. 2. Materiał szkoleniowy. SITWM, Warszawa 1971,
  3. Drupka S.: Deszczownie i deszczowanie. PWRiL, Warszawa 1972,
  4. Dzierżyć J.: Nawadnianie roślin. PWRiL, Warszawa 1974,
  5. Kiełbik M.: Budownictwo wodne. T.I i II. PWRiL, Warszawa 1980,
  6. Marcilonek S.: Eksploatacja urządzeń melioracyjnych. PWRiL, Warszawa 1979,
  7. Pałys F., Smoręda Z.: Poradnik technika melioranta. PWRiL, Warszawa 1986,
  8. Zakaszewski C.: Melioracje rolne. PWRiL, Warszawa 1956.