Trochę historii. Jak to drzewiej bywało z branżą wodno-melioracyjną. Opierając się na prawodawstwie sprzed 1990 r., podstawowymi dokumentami regulującymi obowiązki użytkowników obiektów budownictwa z zakresu gospodarki wodnej były:

  • Ustawa z dnia 24 października 1974 r. — Prawo budowlane (Dz. U. z 1974 r. nr 38, poz. 229 i z 1975 r. nr 17, poz. 94),
  • Rozporządzenie Ministra Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 20 lutego 1975 r. w sprawie nadzoru urbanistyczno-budo-wlanego (Dz. U. nr 8 z 1975 r., poz. 48 i z 1976 r. nr 1, poz. 9),
  • Rozporządzenie Ministra Rolnictwa z dnia 9 sierpnia 1976 r. w sprawie nadzoru techniczno-budowlanego nad budownictwem w dziedzinie gospodarki wodnej (MP nr 34, poz. 148),
  • Ustawa z dnia 24 października 1974 r. — Prawo wodne (Dz. U. z 1974 r. nr 38, poz. 230 i z 1975 r. nr 17, poz. 94),
  • Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 czerwca 1977 r. w sprawie nadzoru i kontroli gospodarki wodnej (Dz. U. z dnia 24.VI.1977 r., poz. 78),
  • Rozporządzenie Ministra Rolnictwa z dnia 26 stycznia 1976 r. w sprawie wymagań, jakim powinien odpowiadać operat wodno-prawny (MP z dnia 25.11.1976 r. nr 6, poz. 32),
  • Zarządzenie nr 49 Prezesa Centralnego Urzędu Gospodarki Wodnej z dnia 18 listopada 1969 r. w sprawie instrukcji utrzymania budowli piętrzących wodę oraz eksploatacji mających wpływ na ich bezpieczeństwo oraz szereg aktów normatywnych wydanych przez Ministerstwo Rolnictwa, które ustalały tryb postępowania służby wodnomelioracyjnej tak od strony organizacji pracy, jak i realizacji planowanych zadań na poszczególnych jej etapach. Akty te dotyczyły: obowiązków terenowej służby wodnomelioracyjnej, ewidencji urządzeń melioracyjnych, odbioru i kontroli robót konserwacyjnych wykonywanych przez użytkowników, sprawozdawczości i nadzoru z zakresu organizowania spółek wodnych melioracyjnych itd.

Właściciel lub zarządzający obiektem budowlanym obciążony był obowiązkiem utrzymywania obiektu zgodnie z wymogami współczesnej wiedzy, w sposób zapewniający bezpieczeństwo ludzi i mienia, ochronę środowiska, niezbędne warunki zdrowotne, właściwy układ funkcjonalny. Użytkownik zobowiązany był zapewnić odpowiednie warunki użytkowe i ochronę osób trzecich, utrzymać obiekt zgodnie z przepisami, w szczególności techniczno-budowlanymi i normami oraz zasadami wiedzy technicznej. Do przepisów techniczno-budowlanych zaliczało się między innymi warunki techniczne utrzymania i eksploatacji obiektów budowlanych (art. 5 ust. 1 i ust. 4, Prawa budowlanego).
Obiekty budowlane, które ze względu na swoje położenie, przeznaczenie, sposób użytkowania lub prowadzoną w nich działalność były lub mogły być uciążliwe dla otoczenia powinny być utrzymywane i użytkowane w sposób zapewniający ochronę środowiska, a w szczególności wody, powietrza atmosferycznego, gleby, przyrody i krajobrazu (art. 13, ust. 1 Prawo budowlane).
Zmiana sposobu użytkowania obiektu budowlanego lub jego części wymaga zgody właściwego organu (art. 44 Prawa budowlanego). .
W razie stwierdzenia nieodpowiedniego sposobu użytkowania, nieodpowiedniego stanu technicznego lub wyglądu obiektu budowlanego, bądź użytkowania go w sposób zagrażający środowisku stosowane miały być środki zapewniające usunięcie stwierdzonego stanu poprzez wydanie odpowiedniej decyzji właściwego terenowego organu administracji państwowej (art. 46 Prawa budowlanego). Obiekty budowlane objęte szczególnymi przepisami, określającymi zasady ich utrzymania i użytkowania powinny być utrzymywane i eksploatowane zgodnie z wymaganiami tych przepisów (art. 49 Prawa budowlanego). Miało to szczególne znaczenie przy eksploatacji obiektów budownictwa wodnego i melioracyjnego, dla których określane były warunki w pozwoleniach wodnoprawnych. Ówczesne jednostki gospodarki uspołecznionej obowiązane były zapewnić skutecznie działającą kontrolę nad utrzymaniem we właściwym stanie użytkowanych obiektów budowlanych (art. 52 Prawo budowlane). W sposób szczegółowy problematykę zawartą w art. 52 Prawa budowlanego dla budownictwa w dziedzinie gospodarki wodnej określało Zarządzenie Ministra Rolnictwa z dnia 9 sierpnia 1976 r. w sprawie nadzoru techniczno-budowlanego nad budownictwem w dziedzinie gospodarki wodnej (MP z dnia 17.VIII.1976 r. nr 34, poz. 148). Zrealizowane zadania inwestycyjne przejmował do eksploatacji kierownik jednostki gospodarczej przejmującej obiekt w użytkowanie, a w przypadku wykonania urządzeń melioracji szczegółowych spółka wodna. Przejmujący obiekt ponosił odpowiedzialność za prawidłowe i kompleksowe przejęcie obiektu oraz właściwe jego zagospodarowanie. Po przyjęciu zadania inwestycyjnego użytkownik obowiązany był do właściwego i pełnego jego zagospodarowania. Przedmiotem odbioru był przedmiot umowy, albo taka jego część, która mogła być użytkowana zgodnie z jego przeznaczeniem. Protokół odbioru obiektu lub jego części był równocześnie protokołem przekazania inwestycji do użytku (eksploatacji). Użytkownik miał obowiązek przechowywania przez okres istnienia obiektu planu realizacyjnego i projektu ze wszystkimi rysunkami zamiennymi lub naniesionymi zmianami wprowadzonymi w toku wykonywania robót budowlanych, dziennik budowy, protokoły badań, instrukcję obsługi lub instrukcję eksploatacyjną obiektu lub instalacji i urządzeń związanych z obiektem. Użytkownika obciążał obowiązek dostarczania w wyznaczonym terminie państwowemu nadzorowi budowlanemu ekspertyz technicznych zaleconych przez organ, ponoszenie kosztów ich opracowania oraz obowiązek udzielania temu organowi informacji (art. 56 Prawa budowlanego). W zakresie gospodarki wodnej podział zadań między poszczególne jednostki organizacyjne był następujący:

  • do zakresu działania okręgowych dyrekcji gospodarki wodnej (ODGW) należały sprawy administrowania i utrzymania w sprawności eksploatacyjnej obiektów hydrotechnicznych, w tym zbiorników retencyjnych, rzek i kanałów żeglownych i spławnych.
  • do zadań wojewódzkich zarządów inwestycji rolniczych (WZIR) należało utrzymanie i eksploatacja urządzeń wodnych melioracji podstawowych, udzielanie pomocy terenowym organom administracji państwowej stopnia podstawowego, spółkom wodnym i ich związkom, w utrzymaniu i eksploatacji melioracji szczegółowych oraz urządzeń zaopatrzenia rolnictwa i wsi w wodę.
  • urządzenia melioracji wodnych podstawowych i drogi dojazdowe oraz urządzenia melioracji wodnych szczegółowych na gruntach stanowiących własność państwa były utrzymywane na koszt państwa.

Utrzymanie i eksploatacja stacji pomp dostarczających wodę do deszczowni oraz melioracji wodnych szczegółowych należała do zainteresowanych właścicieli nieruchomości, a jeżeli były położone na terenie działania spółki wodnej, ich utrzymanie i eksploatacja należała do spółki. Utrzymanie i eksploatacja urządzeń zaopatrzenia w wodę i urządzeń kanalizacyjnych należała do właścicieli tych urządzeń.
Eksploatacja urządzeń wodnych służących do ujmowania wody podziemnej oraz urządzeń zabezpieczających wody przed zanieczyszczeniem wymagała pozwolenia wodnoprawnego, jeżeli było wymagane pozwolenie na wykonanie tych urządzeń. Do zadań wojewódzkich zarządów inwestycji rolniczych (WZIR) w zakresie eksploatacji systemów wodnych i melioracyjnych należało:

  • prowadzenie ewidencji oraz planowanie konserwacji urządzeń melioracji wodnych, a także planowanie eksploatacji systemów wodnych i melioracyjnych,
  • opracowanie instrukcji eksploatacyjnych systemów melioracyjnych i harmonogramów rozrządu wód w administrowanych systemach wodno-melioracyjnych,
  • przygotowanie dokumentacji dla robót konserwacyjnych, zawieranie umów o wykonanie tych prac oraz udzielanie pomocy spółkom wodnym i naczelnikom gmin w tych sprawach w odniesieniu do urządzeń melioracji szczegółowych,
  • kontrola prac zanikających (odmulanie cieków, wykaszanie skarp itp.) oraz dokonywanie odbioru robót konserwacyjnych,
  • zwalczanie zagrożeń powodzi i jej skutków pod kierunkiem właściwych komitetów przeciwpowodziowych,
  • utrzymywanie w należytym stanie urządzeń wodnomelioracyjnych (cieków, obwałowań, pompowni i budowli piętrzących) oraz bezpiecznego ich działania,
  • inicjowanie rozwijania usług w zakresie konserwacji przez przedsiębiorstwa państwowe i kółka rolnicze,
  • udzielanie pomocy spółkom wodnym i ich związkom.
  • W zakresie eksploatacji urządzeń zaopatrzenia rolnictwa w wodę do zadań wojewódzkich zarządów inwestycji rolniczych należy:
  • prowadzenie ewidencji urządzeń zaopatrzenia w wodę i kanalizacji,
  • kontrola stanu wodociągów i kanalizacji, udzielanie pomocy naczelnikom gmin w utrzymywaniu ich w sprawności,
  • inicjowanie rozwoju usług w zakresie konserwacji i eksploatacji urządzeń zaopatrzenia zbiorowego i indywidualnego w wodę, jak również urządzeń zakładowych i kanalizacji,
  • organizowanie eksploatacji urządzeń zbiorowego zaopatrzenia w wodę o zasięgu przekraczającym teren gminy,
  • organizowanie fachowego szkolenia konserwatorów i pracowników obsługi urządzeń zaopatrzenia zbiorowego i zakładowego.

Do zadań naczelnika gminy w zakresie gospodarki wodnej zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 18 sierpnia 1978 r. w sprawie statusu naczelnika gminy (Dz. U. nr 20, poz. 89) należało podejmowanie działań zmierzających do zaspokojenia potrzeb w zakresie korzystania z wód oraz gruntów przyległych do wód. Naczelnik gminy organizował i koordynował ochronę ludności i mienia przed powodzią oraz nadzorował gospodarkę wodną. W celu wykonania określonych zadań naczelnik gminy przed zmianami w samorządach gmin i miast :

  • ustalał linię brzegów, przejścia i przejazdy wzdłuż wód oraz miej­sca nad brzegami wód przeznaczone do wypoczynku,
  • wyznaczał miejsca pobierania żwiru, piasku i innych materiałów w granicach powszechnego korzystania z wód oraz wyznacza miejsca tego pobierania,
  • zatwierdzał ugody właścicieli gruntów o zmianie stosunków wod­nych i rozstrzygał spory o odpływy wód.
  • wydawał pozwolenia wodnoprawne na zwykłe korzystanie z cudzej wody oraz na wykonanie urządzeń wodnych na wodach nieżeglownych,
  • wydawał zarządzenia określające nie obwałowane obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi,
  • organizował ochotnicze drużyny ratownicze, zarządzał ewakuację lud­ności z terenów zagrożonych powodzią oraz nakładał na mieszkańców obo­wiązek wykonania pilnych prac zabezpieczających przed powodzią,
  • wydawał decyzje o utworzeniu spółek wodnych i ich związków oraz zatwierdzał ich statuty,
  • sprawował inne funkcje organu administracji państwowej wynika­jącego z Ustawy Prawo wodne,
  • występował z wnioskami w sprawach inwestycji w zakresie melio­racji, zaopatrzenia rolnictwa i wsi w wodę, kanalizacji i elektryfikacji, organizował i nadzorował właściwą ich eksploatację i konserwację,
  • określał zadania w zakresie gospodarki nawozowej i wapnowania gleb, nadzorował racjonalne wykorzystanie nawozów, pestycydów itp.

Patrząc na zapisy, dziś już historyczne dotyczące szczególnie dbałości o utrzymanie i konserwację urządzeń wodno-melioracyjnych dochodzimy do wniosku, że obecnie mamy okres zaniechań i zaniedbań w skali porażającej. Należy stwierdzić, że w obecnej chwili stan techniczny urządzeń zarówno  melioracji podstawowych jak i szczegółowych nie spełnia ich funkcji i nie zapewnia wymaganej skuteczności funkcjonowania. Zmienne nakłady przeznaczane na utrzymywanie urządzeń melioracyjnych czy to podstawowych czy też szczegółowych są co najmniej niewystarczające. Wystarczy spojrzeć na statystyki. W Wielkopolsce w latach 2005 -2010 nakłady te pozwoliły na objęcie coroczną konserwacją średnio 39% zewidencjonowanej długości cieków i kanałów użytkowych dla celów rolniczych oraz 53% długości wałów przeciwpowodziowych. Jeżeli dodamy do tego stosunkowo niskie wynagrodzenia pracowników vs. ciężkie lub bardzo ciężkie warunki prac w większości wykonywanych ręcznie, to uzyskujemy perspektywę wcale nie napawającą optymizmem. Zaniedbania w okresowej i stałej konserwacji powodują na wielu odcinkach brzegów i skarp rowów i kanałów melioracyjnych porosty dużych skupisk drzew i krzaków, które z kolei implikują szybsze zamulanie dna, gubienie nadanych spadków podłużnych i wręcz całkowity zanik urządzeń.

 


Fot. 1. Ciek leśny bez konserwacji

Obserwowane skutki takich wieloletnich zaniedbań są już w dużej części nieodwracalne mające wpływ na zalewanie pól, konieczność zmian zasiewu lub ich wyłączenie ze zmianą jednocześnie określonych typów siedlisk przyrodniczych oraz ograniczenie różnorodności  przyrodniczej takich terenów wraz z racjonalną gospodarką leśną.


Fot. 2. Rów melioracyjny całkowicie zarośnięty roślinnością

 

Truizmem jest na pewno, stwierdzenie że stała  konserwacja urządzeń wodno- melioracyjnych jest tańsza od odbudowy i tworzenia nowych systemów melioracji.


Fot. 3. Urządzenia melioracyjne bez należytej konserwacji

 

Zauważa się trend, że począwszy od lat 90 ub. wieku, po likwidacji konieczności meliorowania dużych połaci terenów zahamowaniu uległy wszystkie działania związane z racjonalnym utrzymaniem stosunków wodnych w glebach rolniczych i leśnych. Brak stałych nakładów i reorganizacja jednostek zajmujących się właściwym utrzymaniem sieci melioracyjnej jak i obiektów budownictwa hydrotechnicznego doprowadziła w dużej mierze również do wymiany kadry hydrotechników i meliorantów na osoby nie koniecznie związane z tą branżą.

 


Fot. 4. Stały nadzór nad obiektami melioracyjnymi jest koniecznością

O tych sprawach na pewno warto mówić, gdyż upływający czas jest złym sprzymierzeńcem dla wszelkich działań pozorowanych.